Istnieją, jak na razie, dwa zasadnicze źródła wiedzy o muzyce inspirowanej myślą i osobowością św. Jana Pawła II:
1) Katalog muzykaliów związanych w wieloraki sposób z osobą św. Jana Pawła II autorstwa Krystyny Bielskiej,
2) Seria wydawnicza realizowana w Akademii Muzycznej w Krakowie pt. Muzyka wobec poezji i nauczania Karola Wojtyły i Jana Pawła II pod redakcją Kingi Kiwały i Teresy Maleckiej.
W katalogu z roku 1993 odnotowano ponad sześćset różnego typu utworów polskich kompozytorów, które powstały w latach 1978–1990 i są związane z osobą Jana Pawła II. Biorąc jednak pod uwagę twórczość o wysokiej randze artystycznej, można mówić o kilkudziesięciu takich dziełach. Są to, jak stwierdza Kinga Kiwała, utwory: dedykowane Ojcu Świętemu, okolicznościowe lub okazyjne, pisane do słów Jana Pawła II, ofiarowane papieżowi oraz takie, które powstały z inspiracji jego osobą i nauczaniem. Najwcześniejsze dzieła dedykowane papieżowi: Bruzdowicza Sonate d’octobre, Kurylewicza Te Deum, Palestra Te Deum (Hymnus pro gratiarum actione), Pendereckiego Te Deum, Góreckiego Beatus Vir i kantata Papież Słowiański Pstrokońskiej-Nawratil, powstały w latach 1978 i 1979, natychmiast po wyborze pierwszego Polaka na Stolicę Piotrową. Przez lata nie słabnie zainteresowanie inspiracjami papieskimi; nowe muzykalia powstają stale, ale nieznana jest ich pełna lista. O kilku najnowszych wiadomo z relacji Katarzyny Szymańskiej-Stułki; są to utwory młodych kompozytorów warszawskich stanowiące owoc konkursów kompozytorskich organizowanych przez Centrum Myśli Jana Pawła II w Warszawie w roku 2007 i 2018. Z roku 2019 pochodzi utwór Pawła Łukaszewskiego Gloria Patri.
Górecki Henryk Mikołaj
Historię oddziaływania osoby papieża na twórczość Henryka Mikołaja Góreckiego inauguruje psalm Beatus Vir skomponowany na zamówienie kardynała Karola Wojtyły (1977), ale zadedykowany już Janowi Pawłowi II (1979); potem momenty istotne wyznaczają kolejne, powstające niejako „dla Papieża” dzieła: Totus Tuus i Kyrie.
Beatus Vir op. 38 na baryton solo, chór mieszany i wielką orkiestrę symfoniczną (1979)
Teksty: Psalmy 142(143).1,6–8,10; 30(31).15–16; 37(38), 23; 66(67). 7; 33(34). 9.
Prawykonanie: Kraków, Kościół OO. Franciszkanów, 9 czerwca 1979 roku.
W 1977 roku kardynał Karol Wojtyła zamówił u Góreckiego utwór na dziewięćsetlecie śmierci św. Stanisława. Kompozytor zmagał się z niełatwym tematem, poszukując odpowiednich do umuzycznienia tekstów. 16 października 1978 roku stanął wstrząśnięty przed dylematem: dla kogo i o kim pisać? Czy chodzić będzie o św. Stanisława, czy może o „papieża z dalekiego kraju”? Ostatecznie Górecki zestroił fragmenty kilku psalmów tak, aby połączyć dwie symboliczne postaci i stworzyć jedną uniwersalną – błogosławionego męża, czyli beatus vir.
Istotą utworu jest modlitwa zbiorowa (chór) i indywidualna (baryton solo): błaganie o miłosierdzie, wyznanie wiary, zawierzenie, a na koniec pointa – wyjaśnienie: „Skosztujcie, a zobaczcie, iż słodki jest Pan. Błogosławiony mąż, który w nim ma nadzieję”. Została ona przyobleczona w muzykę z jednej strony prostą – typową dla Góreckiego tego czasu, z drugiej – wzniosłą, pełną wewnętrznego napięcia, prowadzącą do wielkich kulminacji, a potem wycofującą się z nich. Inspiracje ludowe przenikają się z nawiązaniami do muzyki kościelnej; quasi-cytat tonu psalmowego wykonany przez chór a cappella w części końcowej przenosi jakby do innej, pozaziemskiej rzeczywistości, co można zapewne określić jako „moment epifaniczny”.
Totus Tuus op. 60 na chór mieszany a cappella (1987)
Tekst: Maria Bogusławska. Dedykacja: „Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II na Jego III pielgrzymkę do kraju”.
Słowa zawarte w tytule, z niezbędnym uzupełnieniem: Totus Tuus sum, Maria – były hasłem pontyfikatu. Łaciński pięciowiersz Bogusławskiej – modlitwa do Maryi – został ujęty w ramy tego papieskiego wezwania. Utwór rozwija się w spokojnej narracji, prostej melodyce i harmonii, niekiedy wzbogacanej przez nagłą ingerencję chromatyki czy enharmonii. Centrum semantycznym utworu uczynił Górecki wezwanie „Maria” (powtórzone czterdzieści razy) i „Mater” (dwadzieścia razy), a dopiero potem „Totus Tuus” (siedem razy). W otwierającym utwór czterokrotnym zawołaniu „Maria” (fortissimo, crescendo), a potem w części centralnej – słowa zapisane zostały wielkimi literami: MARIA. Wyciszone zakończenie wywołuje efekt przeniesienia tej maryjnej modlitwy w wymiar transcendentny.
Kyrie op. 83 na chór mieszany, perkusję, fortepian i orkiestrę smyczkową (2004–2005)
Jan Paweł II nie ustawał w zachęcaniu Góreckiego do komponowania dzieł sakralnych, a w latach dziewięćdziesiątych XX wieku zwrócił się do niego z prośbą o napisanie mszy. Impulsem do powstania części Kyrie okazała się rozmowa kompozytora z Ojcem Świętym przeprowadzona w roku 2003. Papież powiedział: „trzeba pracować nad mszą, bo latka lecą”[3]. Tekst Kyrie jest ascetyczny; Górecki łączy grekę z językiem polskim: „Kyrie eleison, Christe eleison, Panie zmiłuj się nad nami”. Utwór przepełnia nastrój niepokoju, podsycany dramatycznym wołaniem, aby Bóg się zmiłował, przejmującym krzykiem „Kyrie eleison”. Ale jest w nim też łagodność wyrażająca się w prostym śpiewie chóralnym i pokornej prośbie: „Chryste zmiłuj się nad nami”.
Penderecki Krzysztof
Te Deum na 4 głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę (1979–1980)
Tekst: średniowieczny hymn łaciński (całość), tekst pieśni Boże, coś Polskę.
Dedykacja: „Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II”.
Utwór powstał jako reakcja na historyczne wydarzenie wyboru kardynała Wojtyły na Stolicę Piotrową, a zarazem – jako hołd oddany wielkiemu Polakowi. Stylistycznie przynależy do okresu twórczości, w którym Penderecki wyraźnie zwraca się ku wartościom porzuconym przez awangardę: ku pięknu, ku przesłaniom humanistycznym i religijnym.
Oryginalny tekst łaciński kompozytor wykorzystał w utworze w całości, niektóre wersy zostały powtórzone. Ze względu na powrót w zakończeniu początkowego fragmentu tekstu i materiału muzycznego formę dzieła można określić jako repryzową. W utworze środki awangardowe zostają zestawione z tymi tradycyjnymi, z kręgu późnego romantyzmu, ze szczególnym akcentem położonym na przebieg napięć emocjonalnych i ekspresję. Te Deum, hymn ze swej natury uroczysty, radosny, dziękczynny, w kompozycji Krzysztofa Pendereckiego nabiera cech dramatycznych, błagalnych czy wręcz lamentacyjnych. Jest dziełem idiomatycznym dla czasu, w którym powstało. Wyraz temu dał twórca poprzez przywołanie w kulminacji cytatu z pieśni Boże, coś Polskę – hymnu Polski z czasów niewoli, w latach 70. i 80. śpiewanego podczas Mszy Świętych za ojczyznę, a także podczas demonstracji antykomunistycznych i antyrządowych. Dzieło stało się głosem kompozytora w sprawie wolności Polski. Dodatkowym elementem wzmagającym patriotyczną wymowę kompozycji było przywołanie tej pieśni z tekstem wówczas zabronionym: „Ojczyznę wolną racz nam wrócić Panie”.
Chaconne per archi (2005) stanowi część Polskiego Requiem – wielkiej narracji religijnej o historii Polski, której początek wyznacza słynna Lacrimosa skomponowana na prośbę Lecha Wałęsy w roku 1980 na odsłonięcie pomnika gdańskich stoczniowców. Dalej historia wyznaczała, inspirowała powstawanie kolejnych części. Dwie najskromniejsze pod względem środków wykonawczych: Agnus Dei na chór a cappella i Chaconne na smyczki – powstały, jako twórcza reakcja na śmierć wielkich Polaków – bohaterskiego Prymasa Tysiąclecia kardynała Stefana Wyszyńskiego w roku 1981 i na śmierć św. Jana Pawła II w roku 2005. Chaconne z jednej strony nawiązuje wyraźnie do tradycji gatunku, z drugiej – stanowi wyraz poruszającej ekspresji bólu i smutku. Mieczysław Tomaszewski określił Chaconnę jako „muzykę lamentu odbywającego się bez słów”. Można powiedzieć, że Krzysztof Penderecki ujął swą muzyką okres pontyfikatu polskiego Papieża w pewną ramę dramaturgiczną. W reakcji na wybór Ojca Świętego w roku 1978 skomponował i jemu zadedykował Te Deum, a w odpowiedzi na jego śmierć napisał Chaconne na smyczki.
Palester Roman
Te Deum (Hymnus pro gratiarum actione) na chór dziecięcy, dwa chóry mieszane i zespół instrumentalny (1979)
Tekst: oryginalny łaciński hymn Te Deum.
Dedykacja: „Jego Świątobliwości Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II z miłością, oddaniem i pokorą ofiarowuję ten utwór. Roman Palester”.
W roku 1983 podczas pierwszego po trzydziestu czterech latach pobytu w Polsce, gdy trwały przygotowania do prawykonania dzieła w Krakowie, Roman Palester powiedział: „Te Deum to muzyka zrodzona z inspiracji religijnej, lecz przeznaczona nie dla celów liturgicznych, a koncertowych. Owa inspiracja jest zaś wartością najbardziej osobistą, najbardziej intymną sprawą twórcy”. Tekst łacińskiego hymnu wykorzystał kompozytor niemal w całości, zachowując jego oryginalną trzyczęściową strukturę, która wyznaczyła trzyczęściową formę dzieła. Utwór ujęty jest w ramy cytatu początku oryginalnej średniowiecznej melodii hymnu Te Deum. Język dźwiękowy łączy diatonikę melodii chorałowej z dwunastonowością i wynikającą z niej dysonansowością dominującą w dziele. Tradycyjne, wręcz kantylenowe wypowiedzi wokalne występują obok niekonwencjonalnych typów śpiewu, np. parlando, wywołujących efekt modlitewności. Kategorią nadrzędną dzieła Palestra jest ekspresja osiągnięta przez dobór technik kompozytorskich, ale także, co ważne, dzięki szczegółowym słownym określeniom wpisanym w partyturę, takim jak: maestoso, solennemente, deciso, calmo espressivo, dolcissimo, tranquillissimo. Jednak, jak zauważa Kinga Kiwała, „charakterystyczny dla utworu jest pewien obiektywizm emocjonalny”.
Kilar Wojciech
Wojciech Kilar, Victoria na chór mieszany i orkiestrę (1983)
Dedykacja: „Polskiemu Papieżowi słowa Króla Polskiego muzyka opatrzone z wiarą i nadzieją składa polski kompozytor”.
W bogatej i znaczącej twórczości o tematyce religijnej Wojciecha Kilara (m.in. Angelus, Missa pro Pace, Te Deum) znalazły swe miejsce dwa krótkie utwory dedykowane Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II: Fanfara na chór mieszany i orkiestrę, nazywana także Fanfarą papieską (1979) oraz Victoria na chór mieszany i orkiestrę (1983). Tekst tego drugiego utworu stanowi fragment listu Jana III Sobieskiego, wysłanego do papieża Innocentego XI po bitwie pod Wiedniem: „Venimus, vidimus, Deus vicit!” – „Przybyliśmy, zobaczyliśmy, Bóg zwyciężył”. Utwór powstał z okazji drugiej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski w roku 1983, z inspiracji biskupa katowickiego Herberta Bednorza. Prawykonanie dzieła odbyło się w obecności papieża 20 czerwca 1983 roku w katedrze Chrystusa Króla w Katowicach. Symboliczną rolę pełni otwierający dzieło incipit oryginalnej melodii Bogurodzicy w brzmieniu orkiestrowym. Dwie są zasadnicze jakości budujące dramaturgię utworu: powtarzalność – zarówno w sferze tekstu, jak i muzyki – oraz idiom marszowości dążącej do finałowego, radosnego okrzyku „Deus vicit!” w harmonii akordu durowego rozpiętego jakby między najwyższym rejestrem sopranów a najniższym – basów. Kilar powiedział o utworze: „Tutaj niejako w obliczu wielkości wydarzenia, wielkości tego, że moja muzyka zabrzmi wobec Papieża, powstała wewnętrzna potrzeba i odpowiedni nastrój…, czyli zawsze były to rzeczy niewymuszone. Ja po prostu czułem, że mam pomysł na taki utwór, że mam taką potrzebę…”. Po wysłuchaniu Victorii Ojciec Święty powiedział: „Bóg zapłać za tę piękną muzykę”.
Jako zakończenie niech posłużą słowa św. Jana Pawła II:
„Inspiracja chrześcijańska nie przestaje być głównym źródłem twórczości polskich artystów. Kultura polska stale płynie szerokim nurtem natchnień mających swoje źródło w Ewangelii”.